Amputacja części ciała to bardzo trudne doświadczenie, które wnosi w życie osoby szereg zmian i strat. Osłabia poczucie kontroli nad swoim ciałem, zaburza poczucie bezpieczeństwa, celowości i stabilności życiowej. Towarzyszą temu silne i nieprzyjemne przeżycia emocjonalne, które są odzwierciedleniem odnajdywania się osoby w nowej rzeczywistości codziennego życia.
Jak wygląda proces psychicznego oswajania się z doświadczeniem amputacji oraz jak wspierać osobę w tym procesie – krok po kroku opisuje dr n. o zdr. Urszula Horwath, psycholog kliniczny, psychoterapeuta w Szpitalu Zakonu Bonifratrów św. Jana Grandego w Krakowie.
Etap szoku
Na początku pojawia się niedowierzanie – osoba na poziomie intelektualnym rozumie, co się z nią dzieje, ale emocjonalnie trudno jej w to uwierzyć. Reaguje zaprzeczaniem, zdziwieniem, a czasami maskowaną akceptacją („nic się takiego nie stało”). Na tym etapie oswajania się z amputacją, są to zdrowe reakcje, które działają jak bufor po niespodziewanym wydarzeniu. Umożliwiają radzenie sobie z bardzo silnym stresem i napięciem emocjonalnym.
W jaki sposób możemy pomóc ?
Warto „być fizycznie”, towarzyszyć, okazywać empatię, słuchać i odzwierciedlać przeżywane przez bliską osobę niedowierzanie np:
„Nie możesz uwierzyć w to, co się stało”,
„Nie spodziewałaś/-eś się, że coś tak trudnego przytrafi Ci się w życiu”,
„Jestem przy Tobie”,
“To, że nie wiesz, co będzie dalej może być trudne”.
Taki sposób reagowania przynosi poczucie zrozumienia i akceptacji.
Etap oczekiwania poprawy
Osoba jest już świadoma swojego stanu zdrowia, natomiast amputację postrzega jako coś przejściowego (tkz. „problem do rozwiązania”) – stan, który można zmienić i naprawić.
W jaki sposób możemy pomóc ?
To dobry moment na dyskretne zachęcanie do usprawniania oraz rehabilitacji, czyli systematycznych ćwiczeń, prób pionizacji,uczenia się wykonywania codziennych czynności w nowy dla siebie sposób. Warto pamiętać, aby nasze sugestie nie przyjmowały postaci presji, przymusu, nakazu, krytyki, gdyż taka forma komunikacji sprzyja przeżywaniu poczucia frustracji, wstydu, poczucia winy.
Etap buntu
Etap ten jest „normalną reakcją na nienormalną sytuację”. Jest to czas, w którym osoba otwiera się na autentyczne przeżycia związane z doświadczeniem amputacji. Może przeżywać złość na fakt amputacji, silny lęk o przyszłość, poczucie niesprawiedliwości („dlaczego ja?”), poczucie krzywdy. Bywa, że ten etap jest trudny dla najbliższych, wobec których często kierowana jest złość czy frustracja.
W jaki sposób możemy pomóc?
W kontakcie warto okazywać dużo zrozumienia, cierpliwości i empatii.
„Widzę, że jest Ci bardzo trudno, bo ta sytuacja jest trudna”,
„Jesteś pełen złości, bo chciałbyś wiedzieć, dlaczego Ci się to przytrafiło”,
„Ta sytuacja wywołuje w Tobie wiele trudnych przeżyć i wiem, że czasami łatwiej jest Ci je przelać na mnie. Jestem przy Tobie”.
Warto pamiętać, że silne emocje, które przeżywa osoba nie są o nas, ale o tym jak trudne jest to dla niej doświadczenie. Wyrażanie złości czy smutku na zewnątrz, pozwala pacjentowi do pewnego stopnia kontrolować to, co się dzieje w jego życiu, a co jest zupełnie nowe i wzbudza wiele niepewności i frustracji. Świadomość z czego wynikają te trudne emocje, może być pomocna dla bliskich, aby nie odbierać takiego zachowania personalnie.
Etap depresyjności
Jest okresem „zdrowego” przeżywania smutku związanego z amputacją. Emocjonalnie dominują zniechęcenie, niski poziom wiary w siebie i swoje możliwości, brak perspektyw na przyszłość. Osoba doświadcza straty części siebie oraz uświadamia sobie, że jest to strata nieodwracalna – nie da się wrócić do sposobu funkcjonowania sprzed amputacji. W rozmowach może skupiać się na porównywaniu siebie „sprzed” i „po amputacji”.
W jaki sposób możemy pomóc?
Ważne jest, aby mimo obecnego zniechęcenia osoba nie zaniedbywała rehabilitacji. Jeśli tak się dzieje, to warto rozważyć konsultację z psychologiem lub lekarzem psychiatrą. Jeżeli osoba po amputacji wypowiada myśli samobójcze lub zmaga się z przewlekłymi zaburzeniami snu, taka konsultacja powinna się odbyć jak najszybciej.
Na tym etapie warto przede wszystkim słuchać, okazywać empatię oraz zachęcać do rehabilitacji i aktywności, np.
„Widzę, ze jest Ci bardzo trudno w tej sytuacji i nie masz chęci do ćwiczeń. Ale miesiąc temu potrzebowałeś/-aś pomocy przy przemieszczaniu się po mieszkaniu, a teraz robisz to już zupełnie sam/-a. Ćwiczenia dają efekty. Jesteś bardzo dzielny/-a”).
Etap zachowań prozdrowotnych
Jest okresem przywracania kontroli nad swoim życiem po amputacji. Osoba chętnie się rehabilituje, systematycznie korzysta z protezy, jest otwarta do nabywania nowych umiejętności („Tak się stało i nie mogę tego zmienić, a więc co mogę teraz zrobić?”,
„Na co mam realny wpływ?”, „Jakie są moje cele?”).
Dzięki temu staje się świadoma swoich ograniczeń i możliwości po amputacji – co pomaga w odbudowaniu poczucia własnej wartości oraz poczucia wpływu na swoje życie.
W jaki sposób możemy pomóc ?
Warto dać osobie po amputacji swobodę w myśleniu o sobie i swojej przyszłości. Dyskretnie zachęcać do samodzielnego wykonywania czynności znajdujących się w zakresie możliwości. Wspierać w podejmowanych próbach realizacji celów, spełnianiu marzeń.
Etap akceptacji nowej sytuacji
Jest to czas, w którym osoba zaczyna przeżywać amputację jako stan niezmienny – towarzyszy temu równowaga emocjonalna. Codzienne życie przestaje się koncentrować wyłącznie wokół amputacji. Osoba realistycznie ocenia swoje możliwości i ograniczenia. Staje się aktywna społecznie, czy zawodowo, formułuje nowe cele na przyszłość. W myśleniu o sobie „sprzed” i „po” amputacji pojawia się ciągłość.
Osoby po amputacji, które osiągają ten etap, są bardziej odporne na stres oraz ujawniają głębszy poziom dojrzałości psychicznej i wrażliwości emocjonalnej na innych ludzi. Osoba, która pomyślnie zaadaptuje się do życia po amputacji, ma szansę doświadczyć, że amputacja, która do momentu wykonania operacji była czymś niewyobrażalnym, taka nie jest. W efekcie doświadcza wzrostu tolerancji na stres, poczucia wiary w siebie oraz we własne możliwości w radzeniu sobie z różnymi życiowymi przeszkodami, czy codziennymi trudnościami.
Powyższy opis procesu adaptacji do amputacji ma charakter ogólny – u każdej z osób może przebiegać z inną dynamiką, intensywnością oraz czasem. U części osób niektóre z opisywanych powyżej etapów mogą być zauważalne w niewielkim stopniu, bądź nakładać się na siebie.
Opis przebiegu procesu adaptacji do życia po operacji amputacji został stworzony w oparciu o model przystosowania się do choroby przewlekłej/niepełnosprawności autorstwa Neli Kerr oraz w oparciu o własne doświadczenie kliniczne w pracy z osobami po amputacji zarówno na etapie hospitalizacji oraz pobytu w domu.
dr Urszula Horwath – doktor nauk o zdrowiu, psycholog, specjalista psycholog kliniczny, psychoterapeuta. Członkini Polskiego Towarzystwa Psychiatrycznego oraz Sekcji Naukowej Psychoterapii PTP. Na co dzień pracuje w Szpitalu Zakonu Bonifratrów im. św. Jana Grandego w Krakowie oraz Centrum Rehabilitacji Znowu w Biegu w Krakowie.
W swojej praktyce klinicznej zajmuje się diagnozą psychologiczną oraz psychoterapią indywidualną osób, które przeżyły sytuacje kryzysowe i traumatyczne, doświadczają trudności w relacjach społecznych, zmagają się z chorobą przewlekłą lub nowotworową, cierpią na zaburzenia psychiczne, adaptują się do niepełnosprawności nabytej w wyniku choroby, czy urazu.